GEDENKPLAQUETTE SCHUILKELDER (Sphinx-Eifelgebouw)
(voormalig) Sphinxgebouw, locatie Eifel 2 Boschstraat, 6211 AX Maastricht [1]
Geglazuurd aardewerk
Niet gesigneerd, niet gedateerd [1944]
Afmetingen: 74cm x 41cm
Deze rechthoekige plaquette dient ter herinnering aan september 1944 toen hier twaalfhonderd mensen waren ondergedoken.
In de Tweede Wereldoorlog kende Maastricht op diverse plaatsen schuilkelders (o.a. in de oude vestingwerken). In de kelders van het Sphinx aan de Boschstraat was een van de schuilkelders.
Het zwaarste bombardement in de oorlogsgeschiedenis van Maastricht vond plaats op vrijdag 18 augustus 1944. Dat was nog geen drie weken voor de bevrijding. Die dag zou de geschiedenis ingaan als Zwarte Vrijdag. Het was een warme, zonnige dag. Om drie minuten over zes in de vooravond verschenen ineens twaalf Amerikaanse bommenwerpers boven de stad. Het waren zogenoemde 'Vliegende Forten' van het type B 17. Nog voordat het luchtalarm gegeven kon worden, lieten ze twee ladingen bommen vallen. Hun doelwit was de spoorbrug. De geallieerden wilden zo de verbinding naar Aken afsnijden voor de Duitse troepen, die vanuit België op de vlucht waren. Helaas werd de spoorbrug nauwelijks getroffen en bleef ze intact.
De meeste bommen vielen op twee dichtbevolkte woonbuurten: het 'Roed Dörrep' op de Wycker Maasoever en het 'Krejje Dörrep', het Quartier Amélie, op de Maastrichter oever. Deze laatste wijk zou nooit meer worden herbouwd. De gevolgen waren verschrikkelijk: 92 Maastrichtse burgers en 17 Duitse soldaten werden gedood. Er waren meer dan honderd gewonden, van wie velen zwaar. 325 huizen werden getroffen waarvan er 29 totaal vernield en 26 onherstelbaar beschadigd werden. De overige 270 getroffen panden waren min of meer te herstellen, al zou dat door gebrek aan bouwmaterialen tot geruime tijd na de bevrijding duren. 1550 mensen waren in een keer dakloos geworden.Twee volle dagen was men bezig de lijken onder het puin vandaan te halen. De lichamen werden in de Dominicanenkerk opgebaard. De begrafenis van deze slachtoffers was indrukwekkend. [2]
Met het naderen van het front zochten steeds meer mensen een veilig onderkomen in de schuilkelder. Op 14 september 1944 werd Maastricht bevrijd door geallieerden.
Op zondagmiddag 18 maart 1945 werd in de hoofdstraat van de Sphinx aan de Boschstraat een gedenksteen aangeboden door de bevolking aan de N.V. Sphinx uit dankbaarheid voor de verleende gastvrijheid in de schuilkelders tijdens de oorlog.
Het Comité van Initiatief was samengesteld uit de heren Zwarts, Wilhelmus, Castro en Tilleman en de dames Wilhelmus-Van Hooren en Costongs.
Hieronder de toespraak bij de onthulling uitgesproken door een van de bewoners:
"Mevrouw, Heeren Regout, Dames en Heeren,
Namens het Comité dat zich gevormd heeft uit degenen, welke in de historische dagen van September '44 in deze schuilplaatsen een veilig onderkomen vonden, valt my de eer te beurt uitdrukking te mogen geven aan onze groote en diepe dankbaarheid.
Verscheidene weken werd ons allen door U, Heeren Regout niet alleen toegestaan van Uwe veilige schuilplaatsen gebruik te maken, dag en nacht, maar tevens hebt gy U uitgesloofd om dit verblyf zoo comfortabel mogelyk te doen zijn. Zoo ontstond er in die bange dagen, welke aan onze bevryding voorafgingen een goed functioneerend geheel van een soepele, maar krachtige leiding, welke ook in de meest kritieke en moeilyke ogenblikken de situatie geheel in handen had en van een dankbaar publiek, dat zyn best gedaan heeft met deze leiding mede te werken en dat zich veilig en daardoor gelukkig voelde.
Het zou te lang duren een volledig overzicht van al het in die dagen doorleefde te willen geven, gy waart er allen by, gy hebt het allemaal meebeleefd.
Mevrouw Regout, om U zeer byzonder onzen dank te betuigen, zal straks een vrouwelijk lid van ons comité in byzonder tot U het woord richten.
Heeren Regout, kosten noch moeite zyn U teveel geweest om het waarlyk grootsche werk tot stand te brengen, dat als een unicum in de geschiedenis dier bange dagen vermeld zal blyven en tot voorbeeld zal zyn van belangeloos sociaal gevoel met het welzyn Uwer stadgenooten en meer in 't byzonder met de bewoners dezer buurt.
Ik zal niet trachten een opsomming te geven van de vele personen, die U by dit werk terzyde stonden en hun geheele persoon ten dienste stelden van de schitterende organisatie, welke geen ogenblik haperde.
De mannen van den fabrieksluchtbeschermingsdienst die dag en nacht trouw op hun post waren, ondanks alle gevaren verdienen grooten lof en ons aller waardering. De Heeren Verbaet en Mestrop (hoofden van de luchtbescherming JP) en al hunne medewerkers en helpers hebben in dit en velerlei ander opzicht topprestaties verricht op elk der vele gebieden, waarop hun organisatie was.
Dank ook zy de onbaatzuchtige medewerking der geestelykheid, waarbij ik met eere de Eerw. Heer Kapelaan Kisters moge noemen, beleefden wy dien onvergetelyke Zondag, waarop in deze schuilplaats de H. Mis werd opgedragen en zoovelen onder omstandigheden, welke men slechts eenmaal in zijn leven beleefd, tot de H. tafel naderden. Wy zyn er U byzonder dankbaar voor.
De verpleegsters, waarbij ik de onvermoeibare juffrouw Teunisz zeker niet mag vergeten, zullen straks afzonderlyk door myn collega vermeld worden.
Meent niet gy allen, die ik niet met name noemde: gy stokers van het ketelhuis, gy machinisten der Centrale, gy smeerders van den Omvormer zaliger gedachtenis, gy portiers en bewakers die moedig op Uw posten bleeft, dat wy U vergeten, neen, U allen geldt onzen dank.
En nu hebben wy de kunstenaar Charles Vos bereid gevonden om voor de ruim 1200 kelderbewoners dier dagen een gedenksteen te ontwerpen, welken wy als blyvend bewys onzer erkentelykheid en dankbaarheid aan de Sphinx willen aanbieden om er in lengte van dagen te getuigen van het doorleefde lief en leed in de afwachting onzer uiteindelyke bevryding. Wij danken dhr. Vos voor het keurige ontwerp en hopen gaarne, dat het in den smaak moge vallen en verzoeken de Directie het wel te willen aanvaarden als blyk van onze dankbaarheid."
Vervolgens werd een woord van dank uitgesproken door menrouw Costongs voor mevrouw Joseph Regout, die zich ingespannen had voor de hygiëne in de kelders, de verzorging van de zieken, de bejaarden en de kinderen. Er was een model-ziekenzaal en zelfs een kraamkamer aanwezig. De zindelijkheid en de orde die er heersten voorkwamen ziekten en epidemieën.
Een speciaal woord van dank was er voor Zr. Hollman, Zr. Kersemeekers en Zr. Vermeulen die de zware taak van juffrouw Theunisz en de heer Wilhelmus (die vaak langer dan 24 uur in touw waren) verlichtten.
Ook de belangeloze medewerking van Dr. van der Ley werd gememoreerd.
Mevrouw Regout kreeg als blijk van dank bloemen aangeboden.
De Heer Joseph Regout aanvaardde namens bestuur en directie de plaquette en was vol lof over de wijze waarop gebruik gemaakt was van de schuilkelders en de staf van personeel (123 personen) die voortdurend in actie was geweest.
Vervolgens vertelde hij nog iets over de geschiedenis van de schuilkelders. De kelders werden normaal gebruikt voor de opslag van fabricagebenodigdheden maar werden onder de oorlogsomstandigheden omgebouwd tot schuilkelders.
Vanaf het bombardement van de spoorbrug steeg het aantal "bewoners" in de septemberdagen tot 1238 verdeeld over een vijftal kelders. Na de bevrijding daalde het aantal snel. In december nam het aantal bezoekers door de dreiging van overvliegende bommenwerpers weer toe. Op 1 maart 1945 werd de schuilkelder gesloten. Alleen bij luchtalarm zou er weer gebruik van gemaakt kunnen worden.
In de topperiode vond slechts een sterfgeval plaats, later overleed nog een kind,
Voorts herinnerde de Heer Regout aan de geestelijke verzorging van de bewoners van de schuilkelder door kapelaan Kisters van St. Matthias en de geneeskundige verzorging door Dr. van der Ley en de zusters Hollman, Keersemeekers en Theunisz.
Tenslotte dankte hij de ontwerper Charles Vos die de fraaie plaquette had vervaardigd, die hij in de werkplaats van de N.V. Sphinx liet uitvoeren.
Hij sprak de hoop uit "dat het niet meer noodig zal zyn de schuilkelkders nog te gebruiken voor die bestemming".
De plechtigheid werd afgesloten met de onthulling van de plaquette, die door kapelaan Kisters werd ingezegend.[3]
De plaquette geeft in één oogopslag wee wat in dit tijd van angsten leed geleden is.
De plaquette is opgebouwd uit twee delen. In het onderste deel centraal een tekst, geflankeerd aan beide zijden door een afbeelding van een vliegtuig dat de stad aanvalt. De tekst luidt:
IN DE IERSTE DAOG VAAN SEPTEMBER 44
TOEN D'N OORLOGSSTÖRREM IN AL Z'N
FELHEID UM EN EUVER MASTREECH
RAOSDE, VÓNTE 1200 INWOENERS HEI IN
DEES KELDERS E VEILIG EN GASTVRY ÓNDERKOUME
In het bovenste gedeelte verlaat een stoet de plaats die gebombeerd is. Links draagt een drietal mannen een brancard met daarop het lichaam van iemand die overleden is. De brancard is omgeven door een drietal kinderen (een op de voorgrond) en een wenende vrouw die ondersteund wordt door een man. Achter de brancard lopen een tweetal vrouwen met een kind op de arm en een kind op de voorgrond. De stoet wordt afgesloten door een man (op achtergrond) die iets op zijn schouder draagt en een vrouw die een kinderwagen voortduwt (op de voorgrond).
[1] De kop van de Sphinx te Maastricht, waardestellend onderzoek, Res nova 2006, blz 129
[2] www.maastricht.nl, december 2010
[3] RHCL, EAN 1012, Inventaris van de archieven van Sphinx en Céramique; stukken betreffende de onthulling van een plaquette van Charles Vos ter herdenking van de gebruikte schuilkelders op het fabrieksterrein 1945 (3020) en Maastricht, Ondergronds leven in Veritas 19 maart 1945