dinsdag, 12 december 2023 16:43
Kerststallen
Kerststallen
1. Inleiding
In particulier bezit zijn, zover bekend, een zestal Kerststallen van de hand van Charles Vos.
In deze paragraaf worden deze Kerstallen beschreven. In paragraaf 5.6.2.2. wordt de ontstaansgeschiedenis van de vaak geprezen Kerststal van de St. Servaaskerk in Maastricht nader bestudeerd. Gekeken wordt dan in hoeverre de Kerststallen in particulier bezit de Kerststal van de St. Servaaskerk hebben beïnvloed m.a.w. zijn de Kerststallen voorstudies geweest.
Kerststallen:
1. Kerststal (Chamotte klei)
Particulier bezit
Chamotte klei
Niet gesigneerd, niet gedateerd [1935-1938]
De Kerststal bestaat uit een zestal beelden
(foto eigenaar)
Maria naast kribbe met het Kindje
Afmetingen: hoogte 15cm, breedte 27cm en diepte 10cm
Maria met kleed, mantel en hoofddoek zit geknield en de handen gevouwen voor de borst. Haar hoofd is rechts naar beneden gericht.
Het kindje Jezus ligt met opgetrokken beentjes en spartelend met de armpjes op de kribbe.
Het beeld bestaat uit een geheel.
Kribbe met Kindje en Maria, links Jozef (foto eigenaar)
Jozef
Afmetingen: hoogte 11cm, breedte 16cm en diepte 10cm
Knielend met een lang kleed afgebeeld. Zijn hoofd is naar rechts beneden gewend, kijkend naar zijn Zoon.
Een groep van drie herders (met een kind) en twee schaapjes
Afmetingen: hoogte 23cm, breedte 20cm en diepte 10cm
Vooraan knielend zit een herder met zijn blik naar rechts gericht. Zijn handen omklemmen de snuit van een liggend schaapje. Boven hem is een tweede herder afgebeeld. Iets hoger aan zijn linkerzijde is een oudere herder afgebeeld. Tussen hen in de kop van een schaap. Rechts (voor de kijker) is een jongeman afgebeeld.
De drie herders (foto eigenaar)
De drie koningen
Staande koning:
Afmetingen: hoogte 22cm, breedte 16cm en diepte 10cm
Casper (met kroon) is staande weergegeven. Voor zich houdt hij een kelk met wierook vast.
Volgens de overlevering zou hij uit Afrika afkomstig zijn en de leeftijd hebben van 20 jaar.
Knielende koning:
Afmetingen: hoogte 17cm, breedte 17cm en diepte 10cm
De Melchior is knielend, opkijkend naar het kindje weergegeven. Voor zich staat een kistje met goudstukken.
Volgens de overlevering zou hij uit Azië afkomstig zijn en de leeftijd hebben van 40 jaar.
Liggende koning:
Afmetingen: hoogte 8cm, breedte 24cm en diepte 6cm
Balthazar is liggend met vooruit gestoken armen en opkijkend naar het Kindje uitgebeeld. De mirre staat voor hem.
Volgens de overlevering zou hij uit Europa afkomstig zijn en de leeftijd hebben van 60 jaar.
De drie Koningen (foto eigenaar)
2. Kerststal (gebakken klei geglazuurd)
Particulier bezit
Afkomstig uit de huiskapel van huize Hoogeweerth (Heugem, Maastricht).
Het huis werd al vermeld in de vijftiende eeuw onder de naam Houweerth. Het huidige huis is gebouwd door de Maastrichtse schepen Antonius Vaes aan het einde van de zeventiende eeuw. In de loop van de negentiende eeuw kwam het, na meerdere andere eigenaren, in het bezit van de familie Regout. Pierre Regout (1882-1967), ongehuwd, bewoonde het huis vanaf 1929 tot aan zijn dood. Zijn zus Bertha (1877 - 1969) huwde in 1908 met Max von Scheibler (1866-1935) en ging in Duitsland wonen. Na het overlijden van haar echtgenoot kwam zij terug naar Nederland en trok zij in bij haar broer in huize Hoogeweerth.
In 1967 kwam het huis in bezit van de Provincie Limburg, waarna het in verval raakte. In 1992 liet de zakenman Paes het opknappen en kreeg het kasteel een horecafunctie, die het nog steeds heeft.
In het huis was al een huiskapel aanwezig, die door de familie Regout verder werd ingericht. Charles Vos maakte voor deze kapel een beeld van de Heilige Petrus en een Kerststal.
Gebakken klei geglazuurd,
Niet gesigneerd, niet gedateerd [waarschijnlijk tweede helft van de dertiger jaren van de twintigste eeuw]
Afmetingen:
Stal: hoogte 70cm en breedte 60cm
Kribbe met kindje Jezus, Maria: hoogte 38cm
Jozef: hoogte 25cm herderinnetje hoogte 32cm
Herders en drie Koningen
- Op de stal met een zadeldak bevinden zich een tweetal engelen die een banier met de tekst "gloria in excelsis Deo" vasthouden. In de stal staan de os en de ezel naast elkaar, en ervoor een tweetal schapen.
- Voor het stal ligt het Kind met gespreide armen in een kribbe.
- Maria is knielend afgebeeld met haar blik op haar Kind gericht.
- Jozef is staande met ten hemel gespreide armen weergegeven.
- Voor deze kerststal maakte Vos ook een schattig herderinnetje vergezeld door een schaap, dit is zover ik weet de enige keer dat hij een herderin gemaakt heeft.
- De herders, omgeven door twee schapen, zijn op een console achter elkaar afgebeeld. De eerste herder zit geknield op de voorgrond, met de ene arm wijst hij naar het Kind en de andere wijst omhoog. Daarachter een tweede herder met zijn hoofd naar rechts afgebogen; het is of hij een afwerend gebaar maakt. En achteraan de laatste herder, eveneens druk gebarend.
- De Drie Koningen vormen ook een geheel, rechts vooraan ligt een koning, de tweede is links naast hem knielend uitgebeeld en achteraan staat de zwarte koning. Alle drie hebben zij een cadeau voor de pasgeborene bij zich.
foto's eigenaar
3. Kerststal (Gebakken klei, geglazuurd)
Particulier bezit
Gebakken klei, geglazuurd
Niet gesigneerd, niet gedateerd
Afmetingen: hoogte (max) 10cm
De kerststal bestaat uit een tien beelden:
Een kribje met het kindje Jezus
Maria: zij draagt een wit kleed met daaroverheen een openvallende blauwe mantel, ze is zittend uitgebeeld met haar handen voor zich gevouwen.
Jozef: hij draagt een wit kleed met daaroverheen een openvallende bruine mantel, hij is geknield weergegeven met zijn beide armen naar boven geheven.
Twee herders waarvan een staande en een geknield.
Drietal koningen: Casper (met kroon) is staande weergegeven. Voor zich houdt hij een kelk met wierook vast; de oude Melchior is knielend, opkijkend naar het kindje weergegeven. Voor zich staat een kistje met goudstukken; Baltasar is eveneens knielend met de gespreide armen en opkijkend naar het Kindje uitgebeeld. De mirre staat voor hem.
Twee engelen die voor zich een kaarsenstandaard vasthouden.
4. Kerststal (gebakken klei, geglazuurd)
Particulier bezit
Gebakken klei en geglazuurd
Niet gesigneerd, niet gedateerd
De groep bestaat uit 7 beelden
- Op een sokkel zit een gehurkte herder "en profil" naar links die op zijn schoot een schaap vasthoudt.
- Achter een sokkel waar een schaap languit op ligt, staat een herder "en profil" naar links.
- Maria ligt languit, met opgetrokken benen, op haar rechterzij. Voor zich houdt ze het kribje, met het daarin gelegen Kindje Jezus, vast.
- Jozef is zittende, met zijnen benen onder zich, afgebeeld. Hij houdt zijn armen naar de hemel gericht. Met geopende mond is zijn blik naar boven gericht.
- Een beeld met drie personen en twee schaapjes. Aan de linkerzijde zit een geknielde herder die met zijn linkerhand een voor zich staand schaapje vasthoudt. In het midden een geknielde koning en aan de andere zijde nog een koning. Een schaapje komt achter de herder vandaan.
- De os en de ezel staan innig verstrengeld bij elkaar.
- Een tweetal schaapjes.
Dit viertal Kerststallen bestaat uit losse beelden. Daarnaast zijn er nog twee (5 en 6) die uit een stuk bestaan. Deze twee worden niet meegenomen in het verdere onderzoek.
5. Kerststal (gips, gekleurd)
Particulier bezit
Kerstkrib met Maria, Kindje, Jozef en herder met schaap
Gips, gekleurd
Gesigneerd C. Vos (onderaan achterzijde), gedateerd 40 [1940]
Afmetingen: hoogte 28cm, breedte 20 cm en diepte 16cm
Op een ovale console wordt de achterwand gevormd door een stal met schuin dak waar bovenaan en aan beide zijkanten de dwarsbalken waarop het dak rust, zichtbaar zijn.
Centraal zit Maria, met kleed met daarover heen een mantel die aan de bovenzijde is vastgemaakt, geknield. Haar blik is naar beneden gericht op haar Zoon die zittend op haar schoot is weergegeven. Maria houdt met beide armen het Kind vast. Jezus heeft zijn hoofd ietwat naar links gericht en maakt met zijn linkerhand een zegenend gebaar.
Aan Maria's rechterzijde, schuin achter haar, staat de bebaarde Jozef. Hij staat met zijn knieën vooruit gebogen, zijn bovenlichaam helt naar voren met zijn blik naar links beneden gericht op zijn Zoon. Zijn linkerarm rust op zijn vrouw's schouder, de andere arm houdt hij langs zijn lichaam.
Aan de andere zijde van Maria staat een herder met gebogen knieën en zijn blik naar rechts beneden op het Kind gericht. Links naast hem staat een kromme herdersstaf die hij met linkerarm tegen het lichaam klemt, de rechterhand houdt op borsthoogte voor zich de staf vast. Aan zijn linkerzijde staat een schaapje dat zijn kop, voor de herder door, draait in de richting van Maria met haar Kind.
6. Kerststal (keramiek)
Particulier bezit
Keramiek
Gesigneerd Ch. Vos (met stift op acherzijde, waarschijnlijk het handschrift van Charles Vos), niet gedateerd
Afmetingen: hoogte 25cm
Deze groep werd naar een ontwerp van Ch. Vos gemaakt.
Op een console is de Kerstgroep weergegeven. Achteraan staat Jozef, met nimbus, ten voeten uit "en face" biddend met gesloten ogen en gevouwen handen voor zijn borst. Maria zit geknield voor haar man, haar lichaam beschrijft een C-vorm; ze kijkt voorover gebogen naar haar Zoon die voor haar in het kribbetje ligt. De kribbe is krap bemeten; de voetjes bungelen over de rand. Maria heeft met haar rechterhand haar Zoons linkerhand vast, met de andere reikt zij naar het Kind.
collectie Peters Smeets
[1] Paulussen Charles Vos 1888-1954, tentoonstelling 13-11-1994 tot en met 29-01-1995, Gemeentemuseum voor Religieuze Kunst Jacob van Horne, Weert 1994;
Collectie T. Goffm-Viegen, Maastricht
[2] Paulussen Charles Vos 1888-1954, tentoonstelling 13-11-1994 tot en met 29-01-1995, Gemeentemuseum voor Religieuze Kunst Jacob van Horne, Weert 1994;
Particuliere collectie, Maastricht. Het is niet zeker dat deze koningen model zijn geweest voor de kerstkrib van de Servaaskerk
[3] Meerdere exemplaren zijn aangeboden op Marktplaats, collectie Grouwels
2. Het ontstaan van de Kerststal voor de St. Servaaskerk te Maastricht
Johannes Josephus Franciscus Ingendael werd geboren op 28 oktober 1883 te Echt. Hij studeerde aan het Bisschoppelijk College te Weert, het Klein-Seminarie Rolduc en aan het Groot-Seminarie te Roermond, waar hij op 12 maart tot priester gewijd. Na 4 jaar als kapelaan te Brunssum te hebben gewerkt, kwam hij in 1914 naar Maastricht; eerst als kapelaan in De OLV-kerk (tot 1930), dan als pastoor in de Lambertuskerk (tot 1938). In 1938 werd hij pastoor en deken van de St. Servaaskerk.[1]
Bij de inval van de Duitsers in 1940 was hij werkzaam in de St. Servaaskerk. Naast interneringen stelde de bezetter lijsten op met personen die in aanmerking zouden komen voor gijzelaar. Bekende Nederlanders kwamen op deze lijsten terecht. Pastoor-Deken Ingendael kwam ook op deze lijsten te staan. Op 4 mei 1942 werden 460 personen van deze lijsten van hun bed gelicht. Een directe aanleiding voor deze actie was er niet.
Bij een tweede gijzelingsgolf medio juli 1942 werden 600 mensen gearresteerd. Deze groepen werden opgesloten resp. in het kleinseminarie te Sint-Michelsgestel en het grootseminarie van Haaren, beiden. in Brabant.[2]
Pastoor-Deken werd in de tweede golf opgepakt en overgebracht naar Haaren. Hij zou daar tot december van 1942 verblijven. Bij terugkeer wilden de parochianen van St. Servaas hun Pastoor-Deken een cadeau aanbieden. Het zou een Kerstgroep worden te vervaardigen door Charles Vos.[3]
Na terugkeer achtte hij het raadzaam onder te duiken en de stad te verlaten. Na de bevrijding keerde hij terug in de stad en werd triomfantelijk ontvangen.[4]
Charles Vos was in de tussentijd aan het werk gegaan. Met Kerstmis 1943 werd de nieuwe kribbe voor het eerst in de kerk opgesteld. De (eikenhouten) beelden van het Kindje, Maria en Jozef waren gereed. De overige negen beelden waren nog slechts in ontwerp (in gips) aanwezig.[5]
Met Kerstmis 1945 waren “alle elf beelden[6] van de Kerstgroep voltooid”.[7]
Pastoor-Deken zou zijn cadeau, de Kerstgroep, op zijn beurt schenken aan de parochie.[8]
Hij overleed in Maastricht op 27 maart 1954 en werd begraven op de Algemene Begraafplaats aan de Tongerseweg te Maastricht.
In het midden van de jaren dertig van de vorige eeuw maakte Charles Vos een start met wat zou uitmonden in de Kerstgroep voor de Sint Servaaskerk. Getracht wordt de ontstaansgeschiedenis van de Kerstgroep nader te bestuderen. In het onderzoek nemen we alleen volledige Kerststallen gemaakt door Charles Vos mee. Dit betreft een viertal voorstudies (zie paragraaf 1, de nummers 1 t/m 4), een ontwerp in gips en uiteindelijk de eikenhouten beelden.
De eerste aanzet voor de Kerstgroep was een groep bestaande uit een zestal beelden van chamotte klei (zie nummer 1 in de tabel). De beelden zijn nog niet gedetailleerd uitgewerkt, eerder een ruwe schets. Deze Kerstgroep is in particulier eigendom.
Daarna zouden twee Kerstgroepen van gebakken, geglazuurde klei volgen (zie tabel nummer 2 en 3). Nummer 2 bestond uit zeven beelden, nummer 3 uit tien beelden. Deze versies waren gedetailleerder uitgevoerd. Beiden dateren uit de periode 1938-1942. Welk Kerstgroep het eerste het licht zag, is onbekend. Nummer 3 is aanwezig in Maastricht Museum[9] en nummer 2 is afkomstig uit de huiskapel van huize Hoogeweerth (Heugem, Maastricht) en is in particulier eigendom.
Nummer 4 is een minder gedetailleerde versie, bestaat uit zevental beelden en is nog in bezit van de familie Vos. De datering is bekend, waarschijnlijk rond 1940.
Begin jaren veertig van de vorige eeuw startte Charles Vos met het ontwerpen van de Kerstgroep voor de Sint Servaaskerk. Alle beelden werden eerst in gips vervaardigd (tabel nummer 5). Een drietal gipsen ontwerpen werd opgespoord: de staande herder met staf, de staande herder met gekruiste armen voor zijn borst en het hoofd van koning Balthazar. Het Gemeentemuseum te Weert heeft een gipsen schaap dat bruin gepatineerd is en een tweetal gipsen koningen, bruin gepatineerd. Het betreft een knielende koning (Melchior?) en een staande koning (Casper?). Helaas werden geen afbeeldingen beschikbaar gesteld.
De eerste eikenhouten beelden werden met Kerstmis 1943 in de kerk uitgestald. De complete Kerstgroep[10] werd met Kerstmis 1945 gepresenteerd (tabel nummer 6).
Hieronder een tabel met een totaaloverzicht
In onderstaande tabel is een overzicht van de ontstaansgeschiedenis van de Kerstgroep weergegeven.
Tabel: 1
|
Nummer |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
|
Locatie |
Particulier bezit[11] |
Particulier bezit[12] |
Particulier bezit[13] |
Particulier bezit[14] |
Deel onbekend |
St. Servaaskerk |
|
Materiaal |
Chamotte klei |
Gebakken klei, geglazuurd |
Gebakken klei, geglazuurd |
Gebakken klei, geglazuurd |
Gips |
Eikenhout |
|
Datering[15] |
1935-1938 |
1938-1942 |
1938-1942 |
rond 1940 |
1942-1943 |
1943-1945 |
|
Aantal beelden |
6 |
7 |
10 |
7 |
12 |
12 |
|
Kribbe met Kindje |
X1 |
X1 |
X |
X1 |
X1 |
X |
|
Maria |
X2 |
X |
X |
X1 |
X1 |
X |
|
Jozef |
X |
X |
X |
X |
X1 |
X |
|
Herders |
X3 |
X2 |
X1 |
X2 X3 |
X2 |
X7 |
|
Schaapje(s) |
X4 |
X1 X2 |
X2 X3 |
X3 |
X |
|
|
Os en ezel |
X1 |
X1 |
X |
|||
|
Koning Casper |
X |
X3 |
X |
X4 |
X |
|
|
Koning Melchior |
X |
X3 |
X |
X5 |
X |
|
|
Koning Balthazar |
X |
X3 |
X |
X6 |
X |
|
|
Engel(en) |
X1 |
X2 |
X1 |
X |
X1-X2 De kribbe met het Kindje en het beeld Maria vormen een geheel
X3-X4 Drie herders (met een kind) en twee schaapjes vormen een geheel
X1 In de stal bevinden zich de os en de ezel en ervoor twee schaapjes. Op het dak van de stal bevinden zich een tweetal engelen die een banier met de tekst "gloria in excelsis Deo" vasthouden. Voor het stal ligt een apart beeld met het Kind met gespreide armen in een kribbe
X2 Een groep van drie herders en drie schaapjes vormen een geheel. Er is een apart beeld van een herderinnetje met schaap
X3 De drie koningen vormen een geheel
X1 Twee losse beelden van de herders (een staande en een geknield)
X2 Twee losse engeltjes die elk een kaarsenstandaard voor zich vasthouden
X1 De kribbe met het Kindje en het beeld Maria vormen een geheel
X2 Twee losse beelden van een herder met schaap en nog twee losse schaapjes
X3 Een beeld van drie herders en twee schaapjes. Aan de linkerzijde staat een herder. Een schaapje komt achter deze herder vandaan. In het midden staat de ietwat gebogen herder met staf. Naast hem zit een geknielde herder die met zijn rechterhand een voor hem staand schaap vasthoudt.
X1 Locatie onbekend
X2 De staande herder met staf en schaapje bevindt zich in de kerk van St. Pieter Onder; van de staande herder met gekruiste armen voor zijn borst zijn meerdere versies gemaakt (in particulier bezit)
X3 Gemeentemuseum Weert (geen afbeelding)
X4 Gemeentemuseum Weert (geen afbeelding)
X5 Gemeentemuseum Weert (geen afbeelding)
X6 In de collectie Peters Smeets is een ontwerp van het hoofd van koning Balthazar aanwezig
X7 Drie losse beelden van een herder (de zittende herder is na de dood van Vos door Balendong uitgevoerd)
Charles Vos moet jaren rond gelopen hebben met het idee om een eikenhouten Kerststal te maken voor de belangrijkste kerk van Maastricht vernoemd naar St. Servaas. In jaren 1935-1938 maakte hij een eerste ontwerp in chamotte klei (in tabel nummer 1). Bij deze ruw geschetste Kerststal vallen een drietal zaken op.
Het kribje met het Kindje vertoont grote gelijkenis met het definitieve beeld, slechts de details zijn minder uitgewerkt.
Ook bij het beeld van Maria zijn duidelijke overeenkomsten. Alleen maakt zij met haar handen een zegenend gebaar, uiteindelijk zal zij haar handen voor zich gevouwen houden. Ook in de stand van haar benen treedt nog een aanpassing op. Bij de chamotte klei-versie zijn haar benen niet gebogen, bij eikenhouten-versie heeft ze haar onderbenen onder haar lichaam. Tenslotte komt de houding van de Drie Koningen overeen nl. een liggende, een knielende en een staande. De koningen zijn slechts schetsmatig uitgewerkt.
De andere beelden hebben geen overeenkomsten met de eikenhouten beelden.
BIJ DE AFBEELDINGEN STAAN DE BEELDEN UIT DE SERVAASKERK NAAST DE VOORSTUDIE (eerst Servaakerk dan voorstudie, behalve bij de beelden in gips, daar eerst gipsen beeld en dan Servasskerk)
Vervolgens maakte Vos een drietal Kerststallen, uitgevoerd gebakken geglazuurde klei, waarvan de datering niet precies bekend is. Hoogstwaarschijnlijk eind jaren dertig of begin jaren veertig van de vorige eeuw. Plaatsing in de tijd na de uitvoering in chamotte klei ligt voor de hand. De chamotte klei-uitvoering was weinig gedetailleerd terwijl de gebakken geglazuurde versies meer gedetailleerd zijn.
Gestart wordt met de bestudering van de in tabel vermelde nummer 2.
Het kribje met het Kindje vertoont grote gelijkenis met het definitieve werk, de details zijn t.o.v. chamotte klei versie (nummer 1 tabel) beter uitgewerkt. Alleen de stand van rechterarm, de stand van het hoofd en de onderzijde van het kleed in de kribbe wijken af van het uiteindelijke werk.
Ook bij het beeld Maria zijn duidelijke overeenkomsten, alleen de stand van het hoofd is afwijkend. Jozef is staande uitgebeeld met gespreide armen. In de definitieve versie is hij knielende uitgebeeld, de armen zijn nog meer gespreid. Kleding en uitdrukking van het gezicht hebben grote overeenkomsten.
De Drie Koningen (een liggend, een knielend en een staande) hebben qua uitvoering en houding grote overeenkomsten met de eikenhouten beelden. Allen de liggende koning heeft zijn gezicht naar de grond gericht. Later zou hij zijn armen vooruit strekken en naar voren kijken. Ook wijkt zijn hoofdbedekking af.
De in de kribbe geplaatste os en ezel zullen in deze vorm niet terugkomen. Dit geldt ook voor de engelen op de kribbe. Alleen de banderol, met de tekst GLORIA IN EXCELSIS DEO, die de engelen vasthouden komt wel voor in de uiteindelijke versie. De herders hebben geen overeenkomst met de St. Servaasversie.
Bij het tweede in gebakken geglazuurde klei uitgevoerde ontwerp maakte Vos tien beelden, waarvan twee van kaarsenhouders vastgehouden door engelen. Deze beelden laten we buiten beschouwing. (nummer 3 tabel)
De kribbe met Kindje is conform de eikenhouten versie.
Dit geldt ook voor Maria.
Jozef is staande (enigszins door zijn knieën gezakt) uitgebeeld met gespreide armen. In de definitieve versie is hij knielende uitgebeeld, de armen zijn nog meer gespreid. Kleding en uitdrukking van het gezicht hebben grote overeenkomsten.
Ten aanzien van de Drie Koningen. Balthazar is knielend afgebeeld. Hoofd en hoofdbedekking komen overeen met de definitieve versie. Melchior is geknield weergegeven. Er is geen overeenkomst met het eikenhouten beeld. Casper heeft grote gelijkenis, slechts de stand van het hoofd en zijn geschenk aan het Kind zijn afwijkend.
De twee herders hebben geen overeenkomsten.
De derde in gebakken geglazuurde klei uitgevoerd Kerststal (nummer 4 tabel) is minder gedetailleerd uitgewerkt.
Maria met het in de kribbe liggende Kindje vormt een geheel. De houding van Maria komt overeen met de eikenhouten versie. Haar handen omvatten de kribbe. Bij de losse beelden in St. Servaaskerk zal Maria haar gevouwen voor zich houden. De kribbe is schetsmatig uitgewerkt. De uiteindelijke vorm is goed herkenbaar.
Jozef is voor de eerste keer knielend met gespreide armen weergegeven. De houding van de benen wijkt enigszins af. Zijn blik is in tegenstelling met het uiteindelijke beeld naar boven gericht.
Het beeld van de drie herders heeft grote overeenkomsten met de drie losse herdersbeelden in de St. Servaaskerk. De linkse herder (vooraanzicht) lijkt op de staande herder, in het midden staat de herder met staf samen met een schaap. Rechts is de geknielde herder afgebeeld. Bij alle drie de herders zijn in detail afwijkingen, maar de uiteindelijke versie is duidelijk herkenbaar.
De twee beelden van de losse herders hebben geen overeenkomsten.
Na bestudering van de kerststal in chamotte klei en drie versies in gebakken geglazuurde klei kan er een aantal conclusies worden getrokken:
Vos heeft vanaf het begin een duidelijk beeld gehad hoe de kribbe met het Kindje Jezus er uit moest zien. In de loop van de tijd zijn er slechts kleine aanpassingen gedaan.
Maria heeft, met uitzondering van de chamotte klei versie, weinig wijzigingen ondergaan. De versie bij nummer 3 van de tabel benadert de uiteindelijk eikenhouten versie.
Voor het beeld van Jozef heeft Vos meerdere mogelijkheden bestudeerd: staand - knielend, de stand van de armen. Kleding en uitdrukking in het gezicht zijn vanaf het begin herkenbaar.
In de weinig gedetailleerde chamotte klei-versie zijn de Drie Koningen van St. Servaas goed herkenbaar: de languit liggende Balthazar met vooruit gestrekte armen, de knielende Melchior (uitwerking wordt nog gewijzigd) en de staande Casper (uitwerking wordt nog gewijzigd). Bij de eerste versie van gebakken klei zijn nog meer overeenkomsten, alleen de houding Balthazar is gewijzigd. Bij de tweede versie van gebakken klei is Casper goed gelijkend, de houding van Balthazar is wederom anders. Bij de laatste versie van gebakken klei ontbreken de Drie Koningen. Vos is bij de Drie Koningen zoekende geweest, maar de uiteindelijke vorm is terug te vinden.
Bij de herders is Vos zoekende geweest naar een goede uitwerking. Bij voorstudies worden de herders steeds uitgebeeld als een groep. Pas bij de laatste versie van de gebakken klei zijn de uiteindelijke vormen van de herders herkenbaar.
De engel van de kerststal van de St. Servaas komt in geen enkele voorstudie voor, terwijl dit beeld een van de hoogtepunten in Vos’ oeuvre is.
De os en de ezel bij de boom komt in de voorstudies nergens voor. Bij de meerderheid van deze ontwerpen ontbreken de os en ezel.
Nadat Vos de opdracht gekregen heeft voor de beelden voor de kerststal voor de St. Servaaskerk heeft hij eerst de beelden in gips gemaakt. (afb. 52608a, b1t/m 4, c en d1 en d2) Uit de literatuur weten we dat van alle beelden versies in gips zijn geweest. Een negental is zelfs uitgestald bij het Kerstfeest in 1943.
Helaas is van slechts weinig beelden de locatie bekend.
De eikenhouten versie van de staande herder is een exacte kopie van de gipsen versie. Dit geldt ook voor de herder met staf en schaapje. Het gipsen hoofd van Balthazar is later in eikenhout gekapt. Op een beschikbare foto van Casper lijkt deze helemaal niet op het eikenhouten beeld. De vraag is of dit beeld een ontwerp voor het definitieve beeld is geweest.
Concluderend: het lijkt er op dat de gipsen beelden een ontwerp zijn geweest. De beelden werden later exact in eikenhout gekapt.
herder in particulier bezit herder met staf (Sint Pieter Beneden)
liggende Koning in particulier bezit Koning (Museum Weert)
[1] Limburgsch Dagblad 29 maart 1954
[2] https://nl.wikipedia.org/wiki/Gijzeling_(Tweede_Wereldoorlog) 16 november 2022
[3] Graatsma, Charles Vos - straatbeelden, Maastricht 1988, blz. 30
[4] Limburgsch Dagblad 29 maart 1954
[5] Graatsma, Charles Vos - straatbeelden, Maastricht 1988, blz. 30 (bron St. Servaasparochie)
[6] De Kerstgroep bestaat uit 12 beelden. De zittende herder is na de dood van Vos door Balendong uitgevoerd in eikenhout (naar ontwerp van Vos)
[7] Graatsma, Charles Vos - straatbeelden, Maastricht 1988, blz. 30 (bron St. Servaasparochie).
[8] Limburgsch Dagblad 29 maart 1954
[9] In bruikleen gegeven door Grouwels
[10] Zie voetnoot 6
[11] Collectie Hamelers
[12] Collectie Regout
[13] Collectie Grouwels (in bruikleen Maastricht Museum)
[14] Collectie Vos Huinen
[15] Alleen de datering van de gipsen en eikenhouten kerststal (5 en 6) is bekend, de datering van de overige kerststallen (1 t/m 4) zijn bij benadering
3. Kerststal St. Servaaskerk
Een beeldengroep, geschenk van de parochianen van de St. Servaaskerk aan Pastoor-Deken J. Ingendael (1883 - 1954) ter gelegenheid van zijn terugkeer na zijn gijzeling in het Groot-Seminarie te Haren (N.B.) van juli - december 1942. Pastoor Ingendael schonk de Kerstgroep op zijn beurt aan zijn parochie, de St. Servaasbasiliek Maastricht. [1]
Uit het archief van de St. Servaasparochie: "Kerstmis 1943 is een nieuwe kribbe voor het eerst in de kerk opgesteld. De (eikenhouten) beelden van het Kindje, Maria en Jozef waren gereed, die van de herders, schaapjes enz. waren nog slechts in ontwerp (als gipsmodel) aanwezig".[2]
Gegevens eveneens uit het archief van de St. Servaasparochie: "Alle elf beelden van de Kerstgroep waren voltooid, Kerstmis 1945". *1
In 1946 maakte de gehele kerstgroep van Charles Vos, die nog met acht andere werken was vertegenwoordigd, deel uit van de Tentoonstelling "Gerijpte Kunst", 12 oktober- 17 november 1946, Gemeente Museum Den Haag. [3]
kerststal 1967
De kerstgroep bestaat uit 12 eikenhouten beelden:
Maria:
Maria (afmetingen 65cm x 90 cm), met kleed, mantel en hoofddoek zit geknield en de handen gevouwen voor de borst. Haar hoofd is rechts naar beneden gericht. [4]
St. Jozef
St. Jozef (afmetingen 85cm x 87cm) met kleed en mantel, knielt steunend op zijn linkerknie. Hij spreidt zijn armen naar boven gericht. Zijn blik is naar rechts beneden gericht. [5]
Kindje Jezus:
Het kindje Jezus (afmetingen 45cm (lengte) x 25 cm) [6] ligt met opgetrokken beentjes en spartelend met de armpjes op de kribbe.
Os en ezel met boom:
os en ezel met boom 240cm x 97 cm [7]
Drie herders
Drie herders, waarvan één naar ontwerp van Vos na diens dood uitgevoerd door J. Balendong:
herder met staf en schaapje, 115cm x 48cm; herder, 108cm x 43cm; herder zittend (Balendong), 58cm x 34cm [8]
Drie koningen
Koning liggend, Bathazar, afkomstig uit Europa, leeftijd 60 jaar, gift mirre: 143cm (lengte) x 48 cm;
Koning knielend, Melchior, afkomstig uit Azië, leeftijd 40 jaar, gift goud: 72cm x 45cm;
Koning staand, Casper, afkomstig uit Afrika, leeftijd 290 jaar, gift wierook: 125cm x 54cm, [9]
Engel met banderole “GLORIA IN EXCELSIS DEO” Een dochter van Vos stond model voor de engel. (afm. 102cm x 65cm)
Schaapje:
schaapje, 30cm x 42cm (lengte) [10]
[1] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[2] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[3] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[4] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[5] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[6] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[7] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[8] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[9] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
[10] Graatsma, Charles Vos, straat-beelden, Maastricht 1988
4. Conclusies
De eikenhouten kerststal van de St. Servaaskerk te Maastricht is een van de belangrijkste werken uit zijn grote oeuvre. Zoals boven aangetoond heeft het idee voor dit werk jaren gerijpt in zijn gedachten. Bij de voorstudies had hij van begin af aan duidelijk hoe de kribbe met Kind er moest uitzien. Dit geldt ook voor Maria en in iets mindere mate voor Jozef.
De expressie die de beelden uitdrukken is groots, vooral de engel waar zijn dochter model voor stond.
Nog enkele opmerkingen over de kerststal uit de krant
De Limburgsche beeldhouwer Charles Vos heeft een uitgebreide Kerstgroep in hout gesneden voor de kerk van St. Servaas te Maastricht. Het is een geschenk van de parochie aan haar herder, waartoe besloten werd toen deken Ingendael uit het gijzelaarskamp was teruggekeerd. Charles Vos heeft er ruim twee jaar aan gewerkt en met de figuren van de Drie Koningen, waar de gipsmodellen al eerder dienst hebben gedaan, maar die nu voor het eerst in de voorgenomen uitvoering konden worden geplaatst, heeft de kunstenaar aan zijn opdracht voldaan. Toch is het niet uitgesloten, dat aan dit indrukwekkend ensemble later nog beelden zullen worden toegevoegd.
Met de zeer expressieve figuren van de Drie Koningen - twee met naar het semietische neigend type, de derde volgens de traditie in een neger, in dit geval een geestig is getroffen karakter - heeft Charles Vos een artistiek hoogtepunt bereikt. Het wordt echter nog overtroffen door een staanden Engel met banderol, een knaap, die met gestulpte lippen argeloos staat te zingen. Een meesterwerkje op zich zelf.
De Maasbode 7 januari 1946
De prachtige Kerstgroep van Charles Vos maakt alleen een gang naar de tentoonstelling waard.
De Maasbode 12 oktober 1949 (de tentoonstelling “Gerijpte Kunst”in het Gemeentemuseum in Den Haag)